'Het Scheepje van Fortuna'

 

Deze week werd op Ameland een lam met een januskop geboren: een kop met twee gezichten. Het dier had vier ogen, twee neuzen en twee bekjes, maar slechts twee oren. Ik schrijf ‘had’, want het arme dier is kort na de geboorte overleden. De meeste van deze diertjes leven meestal niet erg lang. In natuurhistorische musea kun je ze soms zien staan, opgezet tussen andere curiositeiten. Over curiositeiten gesproken, het lammetje deed mij vrijwel direct denken aan een uitzending van het programma Tussen Kunst en Kitsch van een paar jaar geleden. Een boekenliefhebber had zich een exemplaar van het boek Der Zee-Vaert Lof van Elias Herckmans uit 1634 aangeschaft, maar daarin ontbrak een illustratie: een ets van Rembrandt!
 

 

 

Jarenlang zocht de bibliofiel naar deze losse prent om die in zijn onvolledige boek te kunnen laten inzetten. Uiteindelijk was hem dit gelukt en was het boek weer compleet. De boekenexpert van het programma vertelde het bloemrijke verhaal van het boek en de Rembrandtets. Elias Herckmans (1596-1644) was een zeevaarder en dichter. Voor Der Zeevaert-Lof, een boek over de zeegeschiedenis vanaf de Ark van Noach tot aan zijn eigen tijd, gaf Herckmans opdrachten aan verschillende kunstenaars om prenten voor het boek te leveren. Rembrandt was een van die kunstenaars en zijn ets is bekend geworden als Het Scheepje van Fortuna. Het is een van Rembrandts weinige maritieme prenten. Over de interpretatie van de betekenis van de voorstelling is veel gespeculeerd. Een man met een lauwerkrans stort neer met zijn paard en rechts zeilt een scheepje met Neptunus weg, terwijl Fortuna het zeil vasthoudt. Sommigen denken dat de ets verwijst naar de Zeeslag bij Actium tussen Marcus Antonius en Octavianus uit 31 voor Chr. of dat het een allegorie is op de eigen tijd van Herckmans en Rembrandt: de vredesonderhandelingen tussen de Republiek met de Spanjaarden. Recent onderzoek wijst uit dat de ets waarschijnlijk een samenstelling van verschillende scènes is en dat de opkomst en ondergang van het Romeinse rijk is verbeeld. Fortuna en Neptunus moeten dan gezien worden als symbolen voor vrede, handel en welvaart, die nu naar andere streken trekken. Maar wat heeft een ets van Rembrandt nu te maken met een tweekoppig lammetje? Het antwoord ligt in het beeld van de Romeinse beschermgod Janus, dat achter de gelauwerde keizer staat. Deze god wordt afgebeeld met twee gezichten die ieder een andere kant opkijken, een naar de toekomst en een naar het verleden. Daarmee werd hij ook gezien als de god van ‘alle begin en de overgang van oud naar nieuw’. Niet voor niets is de maand januari daarom naar hem vernoemd.

De eigenaar van het boek wilde van de expert van Tussen Kunst en Kitsch natuurlijk weten wat de waarde ervan was. Die vertelde onomwonden dat voor een mooi exemplaar van Herckmans boek een aardige som geld moet worden neergeteld, maar dat die prijs bij de aanwezigheid van de ets van Rembrandt nog enkele malen moet worden vermenigvuldigd. Verbazing alom natuurlijk. Daags na de uitzending ben ik het exemplaar in onze uitgebreide bibliotheekcollectie gaan bekijken. Gelukkig zat de Rembrandtets er keurig in. Oh Fortuna!