Deze week
werd op Ameland een lam met een januskop geboren: een kop met twee gezichten.
Het dier had vier ogen, twee neuzen en twee bekjes, maar slechts twee oren. Ik
schrijf ‘had’, want het arme dier is kort na de geboorte overleden. De meeste
van deze diertjes leven meestal niet erg lang. In natuurhistorische musea kun
je ze soms zien staan, opgezet tussen andere curiositeiten. Over curiositeiten
gesproken, het lammetje deed mij vrijwel direct denken aan een uitzending van het
programma Tussen Kunst en Kitsch van
een paar jaar geleden. Een boekenliefhebber had zich een exemplaar van het boek
Der Zee-Vaert Lof van Elias Herckmans
uit 1634 aangeschaft, maar daarin ontbrak een illustratie: een ets van
Rembrandt!
Jarenlang zocht de bibliofiel naar deze losse prent om die in zijn onvolledige
boek te kunnen laten inzetten. Uiteindelijk was hem dit gelukt en was het boek
weer compleet. De boekenexpert van het programma vertelde het bloemrijke
verhaal van het boek en de Rembrandtets. Elias Herckmans (1596-1644) was een
zeevaarder en dichter. Voor Der
Zeevaert-Lof, een boek over de zeegeschiedenis vanaf de Ark van Noach tot
aan zijn eigen tijd, gaf Herckmans opdrachten aan verschillende kunstenaars om
prenten voor het boek te leveren. Rembrandt was een van die kunstenaars en zijn
ets is bekend geworden als Het Scheepje
van Fortuna. Het is een van Rembrandts weinige maritieme prenten. Over de
interpretatie van de betekenis van de voorstelling is veel gespeculeerd. Een
man met een lauwerkrans stort neer met zijn paard en rechts zeilt een scheepje met Neptunus weg, terwijl Fortuna het
zeil vasthoudt. Sommigen denken dat de ets verwijst naar de Zeeslag bij Actium
tussen Marcus Antonius en Octavianus uit 31 voor Chr. of dat het een allegorie
is op de eigen tijd van Herckmans en Rembrandt: de vredesonderhandelingen
tussen de Republiek met de Spanjaarden. Recent onderzoek wijst uit dat de ets
waarschijnlijk een samenstelling van verschillende scènes is en dat de opkomst
en ondergang van het Romeinse rijk is verbeeld. Fortuna en Neptunus moeten dan gezien
worden als symbolen voor vrede, handel en welvaart, die nu naar andere streken trekken.
Maar wat heeft een ets van Rembrandt nu te maken met een tweekoppig lammetje? Het antwoord ligt in het beeld van de Romeinse beschermgod Janus, dat achter de gelauwerde keizer staat. Deze god wordt
afgebeeld met twee gezichten die ieder een andere kant opkijken, een naar de
toekomst en een naar het verleden. Daarmee werd hij ook gezien als de god van ‘alle
begin en de overgang van oud naar nieuw’. Niet voor niets is de maand januari
daarom naar hem vernoemd.
De eigenaar
van het boek wilde van de expert van Tussen
Kunst en Kitsch natuurlijk weten wat de waarde ervan was. Die vertelde
onomwonden dat voor een mooi exemplaar van Herckmans boek een aardige som geld moet worden neergeteld, maar dat die prijs bij de aanwezigheid van de ets van Rembrandt nog enkele malen moet worden vermenigvuldigd. Verbazing alom natuurlijk. Daags na de
uitzending ben ik het exemplaar in onze uitgebreide bibliotheekcollectie gaan
bekijken. Gelukkig zat de Rembrandtets er keurig in. Oh Fortuna!
